भूमिका
जनसङ्ख्याका हिसाबले हेर्दा महिलाको सङ्ख्या आधा रहेको छ । एकातिर धरतीको आधा जनसङ्ख्या उत्पीडित तथा शोषित रहेको छ भने अर्कोतिर हरेक युगको वर्गीय र राष्ट्रिय आन्दोलन र विद्रोहमा महिलाहरुले अथाह बलिदान गरेका छन् । पीडा खेपेका छन् र बहादुरीका इतिहास रचेका छन् । महिलाको उपस्थिति नभएसम्म मानव जातिको स्वतन्त्रता र समृद्धि सम्भव छैन भन्नेमा विवाद छैन । तर महिला मुक्ति कसरी ? बहस चलिरहेका छ र आ—आफ्ना सोच र नीतिहरु रहेका छन् । इतिहासका अनुभवहरु हाम्रो सामु छन् र आजको दायित्व पनि छ । यो लेखमा विगतको अवस्था, इतिहासका सकरात्मक पक्षहरु, सीमा वा कमजोरीहरु र आज हाम्रो दायित्व के हो र कसरी अघि बढ्नु पर्ला भन्ने विषयमा बहस गर्न खोजिएको छ ।
आदिम साम्यवाद र महिला
वर्गीय समाजको उदयपूर्वका मानव समाजलाई समाजशास्त्रीहरुले आदिम साम्यावादी समाज भनेका छन् । त्यसबेला निजी सम्पति र त्यस अनुसारको निजी सम्बन्ध र सम्पत्तिमा आधारित समाज थिएन । उक्त समाजमा महिलाका नेतृत्व रहन्थ्यो । त्यहाँ महिला र पुरुषकाबिचमा कुनै प्रकारको शोषण थिएन । त्यो समाज वर्गीय र लैङ्गिक रुपले शोषण र उत्पीडनबाट मुक्त थियो ।
आदीम साम्यावादमा जीवन निर्वाहको लागि फलफुल, कन्दमुल र शिकारमा भर पर्नु पर्दथ्यो । ती जीवन निर्वाहका साधनहरु प्रकृतिबाट प्राप्त हुन्थ्यो । त्यसकारण प्रकृति नै उत्पादक शक्ति थियो । निजी सम्पत्ति नभएको कारण निजी सम्पति सम्बन्धका परिवार, विवाह, विवाह संस्थाहरु पनि थिएनन् । स्वतन्त्र प्रेम सम्बन्ध थियो । आमाहरु चिनिन्थ्यो र आमा कै आधारमा बच्चाहरुको चिनारी तथा गोत्र चिनिन्थ्यो । जसको कारण नारीहरुको मान–सम्मान तथा नेतृत्व थियो । सो सम्बन्धमा फ्रेडरिक एंगेल्स (१८२०–१८९५, जर्मन) भन्नुहुन्छ, “सामूहिक परिवारका सबै रुपहरुमा बच्चाको पिता को हुन् भन्ने कुरा थाहा हुँदैन तर उसकी आमा को हुन् भन्ने कुरा चाहिं थाहा हुन्छ । यद्यपि आमाले यस सामुहिक परिवारका सबै केटाकेटीहरुलाई छोरा छोरी नै भन्छिन् र तिनीहरु प्रति मात्रृ कर्तव्यको पालना पनि गर्छिन् तापनि आफ्ना साख्खै छोराछोरीहरु को हुन् भन्ने जहाँ सामूहिक विवाह प्रचलनमा हुन्छ, त्यहाँ आमाको तर्फबाट मात्रै वंशक्रम निर्धारित हुन सक्दछ र त्यसै कारणले नारी वंशानुले मात्र मान्यता पाएको हुन्छ ।” (फ्रेडरिक एंगेल्स, परिवार, निजी स्वामित्व र राज्यको उत्पति, पृष्ठ ४१ प्रगति पुस्तक सदन, काठमाडौं, अनुवादकः राजेन्द्र मास्के)
दार्शनिक एंगेल्सका माथिको भनाइबाट पनि स्पष्ट हुन जान्छ कि आदीम साम्यवादी समाजमा शारीरिक व्यायम वा काम, शिक्षा वा अनुभवको हस्तान्तरण, खानपिन र मनोवैज्ञानिक रुपले समान थियो । जसका कारण महिला र पुरुषबिचमा जैविक भिन्नता (तौल, आकार, उचाई) फरक थिएन । आज पनि कतिपय आदीवासी र जङ्गली जातिमा सो भिन्नता नभएको वैज्ञानिक पुष्टि भएकोले सो कुरा पुष्टि हुन्छ । सामूहिक बसोबास र स्वतन्त्रता स्वतन्त्र प्रेम सम्बन्धका कारण बच्चाहरुले आमा चिन्थे तर पिता को हुन् भन्ने चिन्दैनथे । जसका कारण नारी प्रति नयाँ पुस्ताको अनुराग वा भावनात्मक सम्बन्ध बढी हुन्थ्यो भने नारीहरु प्राकृतिक रुपमा नै पुरुषभन्दा संवेदनशील र शत्रुप्रति आक्रमक हुन्थे । यी सबै कारणले गर्दा आदीम साम्यवादमा महिलाको नेतृत्व थियो भन्ने कुरा पुष्टि हुन्छ ।
हिन्दु धार्मिक ग्रन्थहरुमा आज पनि महाकाली भद्रकाली, दक्षिणकाली, स्वेतकाली, वनकाली नामका थुप्रै शक्तिपीठहरु रहेका छन् । कविला समाजमा गणको नेतृत्व नारीमा रहेकोले त्यसैको अवशेषका रुपमा आज पनि पुजिन्छन् । पुराण (पुराना कथा) हरुमा सबै देवताहरु राक्षसहरुबाट पराजित भएपछि देवीको आराधना गरेपछि देवीले उद्धार गरेको कथाहरु छन् । यसले पनि त्यही कुरालाई पुष्टि गर्दछ ।
मातृसत्तात्मक समाजका अन्तिम चरणमा नै पहिलो अथवा प्रारम्भिक श्रम–विभाजन भएको थियो । जतिबेला पशुपालन र दास युगमा समाज प्रवेश गर्दै थियो । आदिम साम्यवाद र दास युगको सङ्क्रमण कालमा नै श्रम–विभाजन शुरु भएको मानिन्छ । सो सम्बन्धमा फ्रेडरिक ऐङ्गेल्स भन्नुहुन्छ, “सन् १८४६मा माक्र्स र मैले संयुक्त रुपमा लेखेको एउटा पुरानो अप्रकाशित पाण्डुलिपिमा मैले निम्न कुरा भेट्टाएको थिएँ, पहिलो श्रम विभाजन सन्तान उत्पादनका लागि पुरुष र नारीबिचमा भएको थियो ।” (फ्रेडरिक एंगेल्स, परिवार, निजी स्वामित्व र राज्यको उत्पत्ति, पृष्ठ ५३, प्रगति पुस्तक, सदन, काठमाण्डौ, अनुवादकः राजेन्द्र मास्के) आदिम साम्यवादको अन्त्यतिर पुग्दा परिस्थिती बदलियो । पुरुष सदस्यहरु त्यही गोत्रमा रहने भए र महिलाहरुलाई गोत्र वा वंशजबाट अलग गर्न थालियो । महिला गोत्र परम्परा पुरुष गोत्रमा सार्न थालियो । त्यसरी मातृ–उत्तराधिकारी प्रथा उल्टिएर पुरुष उत्तराधिकारी प्रथा स्थापित गरियो । मातृसत्ता खोसिन्छ र पितृसत्ता शुरु हुन्छ ।
अब प्रश्न उठ्छ, मातृसत्ता कुन वस्तुगत कारणले अन्त्य भयो त ? मातृसत्ताको अन्त्यमा पशुपालन र कृषि शुरुभयो । त्यसले गर्दा स्थिर बसोबास शुरुभयो । श्रम कार्य र सुरक्षाको विषय पनि स्थायी भयो । तर नारीहरु बच्चा जन्माउने समयमा स्थायी रुपमा ती काममा लाग्न नसक्ने र पुरुषको मद्दतको समेत आवश्यकता हुन गयो । कृषि कार्य, पशुपालन, कविलाबाट सुरक्षा र स्थायी प्रकृतिको कामले गर्दा स्वभाविक रुपले पुरुषको महत्व बढेर गयो । जसको कारण माहिलामाथि पुरुषको हैकम पनि बढ्न थाल्यो । युद्धमा पराजित कविलाहरुलाई मार्नको सट्टा काममा लगाउन थालियो । पराजित नारीहरु यौन शोषणका साधन बनाइए । त्यसरी कृषि र पशुपालनको युगसँगै दास युग शुरु भयो । मातृसत्तात्मक समाजलाई कालान्तरमा दासयुगले प्रतिस्थापित गर्यो । निजी सम्पत्तिसँगै परिवार, विवाह संस्था, विवाह सबै निजी भयो । नारीहरु पुरुषका निजी सम्पत्ति सरह भए, नारी माथि भयानक उत्पीडन भयो ।
दास युग
कृषि कार्य, पशुपालन र स्थायी बसोवासले श्रमको महत्व भयो । दास–श्रम उत्पादक शक्ति बन्न गयो । अब कविलाहरुबिचको युद्धमा पराजित कविलालाई हत्या गर्नुको सट्टा कृषिकर्ममा लगाउन थालियो । महिलाहरु कृषिका अतिरिक्त यौन दासी बनाउन थालियो । दास–श्रमका कारण सम्पत्तिमा व्यापक वृद्धि भयो । जति धेरै दासहरु भयो, त्यति नै सम्पतिवाल हुन्थे, दासहरु मालिकका निजी सम्पति भए । दासत्वको व्यापार मौलएर गयो । निजी सम्पतिको उदयले उत्तराधिकारको आवश्यकता भयो । उत्तराधिकारका लागि निजी पत्नी, परिवार, विवाह संस्था, सृजना भए । प्रेम विवाहको स्थान विवाह संस्थाले लिन थाल्यो । एंगेल्स भन्नुहुन्छ, “युग्म विवाहले परिवारमा एक नयाँ तत्वको प्रवेश गरायो । अब आफ्नी आमाको साथै आफ्ना साख्खै बाबु पनि देखा परे । जो सायद अचेलका केही बाबुहरुभन्दा पनि साख्खै बाबु पनि देखा परे । जो सायद अचेलका केही बाबुहरुभन्दा पनि साख्खै थिए । त्यसबेला परिवारमा विद्यमान श्रम विभाजन अनुसार आहार खोज्ने र त्यसको लागि आवश्यक औजारहरु तयार पार्ने काम लोग्नेको हुन्थ्यो ।
फलत: यी कुरामा स्वामित्वको अधिकार पनि उसैको हुन्थ्यो । विवाह सम्बन्ध विच्छेद भएको अवस्थामा यी कुराहरु पनि लोग्नेले आफुसँग लिएर जान्थ्यो र घरेलु सामान महिलाले राख्थिन् । यसैकारण तत्कालीन सामाजिक परिपाटी अनुसार लोग्ने आहारको नयाँ स्रोत पशुहरु र पछि गएर नयाँ औजारहरु अर्थात् दासहरुको पनि स्वामी बन्न गयो ।” (एंगेल्स, परिवार, निजी स्वामित्व र राज्यको उत्पत्ति, पृष्ठ ४५, अनुवादक राजेन्द्र मास्के, प्रगति पुस्तक सदन, काठमाडौं) यसरी निजी सम्पतिको उदयको कारण महिलामाथि पुरुषले अधिपत्य जमायो । महिलामाथि दास व्यवहार गरियो । महिलाहरु अधिकार विहिन भए । मातृसत्तात्मक समाजलाई उल्ट्याइयो ।
एकातिर मुठ्ठीभर दास मालिकहरु थिए । उत्पादक शक्ति दासहरु थिए । दास मालिकले उत्पादक शक्तिको विकासमा बाधा पु¥याउँथे । दास र दासमालिकबिचमा सयौं वर्षसम्म हिंसात्मक झडपहरु भए । उत्पादन शक्ति विकासमा बाधक भएको कारण दास युगको अन्त्य भयो र सामन्तवादको उदय भयो । दासहरु मालिकका दासबाट जमिनका दास (भूदास) भए । दास मालिक विरुद्धको विद्रोहमा नारीहरुले बलिदानी पूर्ण गाथा कायम गरे ।
सामन्तवाद र महिला
सामन्तवादको उत्कर्ष वा महत्वपूर्ण उपलब्धि भनेको फलामको आविष्कार थियो । यही चरणमा फलामे फाली भएको हलोको आविष्कार भयो । सँयौ दासले खनजोत गर्ने कृषि काम एउटै हलोले गर्ने भयो । जसको कारण धेरै जमिन आवश्यक भयो । जङ्गलहरु फाँडेर घना र विशाल बस्तीहरु बसाइयो । दास युगमा दासहरु उत्पादक शक्ति थिए । दासहरु जति धेरै भयो त्यहि दास–मालिक बढी धनी हुन्थ्यो, मानिन्थ्यो । सामान्तवादमा जमिन मुख्य उत्पादनको साधन थियो । जबकि दास युगमा दासहरु थिए । दास युगमा दासहरु कब्जा गर्न युद्ध हुन्थ्यो । सामन्तवादमा जमिन कब्जा गर्न युद्धहरु हुन थाले । भुदासहरु मुख्य उत्पादक शक्ति भए ।
निजी जमिन, निजी परिवारसँगै महिलालाई पुरुषको सम्पति र दासी बनाउन मानसिक रुपले समेत दबाउन वा बौद्धिक दासत्व भाव सृजना गर्न आवश्यक थियो ।
पितृसत्तालाई दैविक उपहार भन्न थालियो । नारी उत्पीडनका विरुद्ध साहित्यको सृजना भयो, सामन्तवादी युगको सम्पूर्ण साहित्यको केन्द्रमा पितृसत्तालाई माथि उठाउनु र नारी दासत्व भाव सृजना गर्नु थियो । हिन्दू धार्मिक ग्रन्थ गीतामा भनेको छः “हे कृष्ण ! कुलमा अधर्म बढ्न शुरु भएपछि कुलका स्त्रीहरु दुषित हुन पुग्छन् र यसरी स्त्रीहरु आफ्नो सतीत्वबाट पतित भए पछि हे । वृष्णिवंशी कृष्ण ! नचिताएका सन्तानहरु उत्पन्न हुन्छन् । (स्वामी प्रभुपात, श्रीमद्भागवद गीता, पुष्ठ ५९) । गीतामा अझ अगाडि भनिएको छ, “जसरी बालकहरु सजिलैसँग नराम्रो बाटोमा लाग्छन्, त्यसैगरी स्त्रीहरु पनि पतन हुने तर्फ उन्मुख हुन्छ । त्यसैले बालकहरु र महिलाहरु दुवैलाई समाजका वयोवृद्धाजनहरुको संरक्षण आवश्यक पर्दछ ।” (उही) । त्यसैगरी ऋषि मनुद्वारा लिखित ‘मनुस्मृती’मा नारी उत्पीडनको पराकाष्ठ छ ।कवि भानुभक्त आचार्यद्वारा लेखिएको बधुशिक्षा कृतिमा आचार्य भन्छन्, “हाँस्नु हुँदैन स्त्रीहरुले, हाँस्न्याहरु वेश्या हुन् ।”
सामान्तवादमा नारी उत्पीडनले बाल विवाह, अनमेल विवाह कुमारी देवी, छाउपडी, बलात्कार, यौन हिंसा हुँदै सती प्रथासम्मका रुपहरु धारण ग¥यो । क्रिस्चियन, बौद्ध र मुस्लिमसहित सबै धर्महरु र समाजको नैतिक आदर्श नारी उत्पीडनमा भने एकै स्थानमा उभिएका थिए र छन् । मुस्लिम धर्ममा विवाहपूर्व युवतीसँग कौमार्य पुष्टि गर्ने प्रमाण पत्र खोजिन्छ । मुस्लिम देशहरुमा ‘तीन चिकित्सक समूह’ले युवतीको कौमार्य जाँच गरेर प्रमाण पत्र दिन्छन् (बिबिसी, नेपाली संस्करण, १२ अगस्त २०२२, अनलाइन संस्करण)
ठूला–ठूला दार्शनिक र समाज सुधार समेत महिलाको सम्बन्धमा अनुदार रहेका छन् ।
यूरोपीय समाजमा ठूलो प्रभाव रहेका र फ्रेञ्च क्रान्तिका पिता भनिने जीन ज्याक रुसो (सन १७१२–१७७८, फ्रेञ्च) समेत नारी मुक्तिको विरुद्ध थिए । रुसोसँगै पुरै यूरोप नारी, स्वतन्त्रताको विरुद्ध थियो । रुसो भन्छन्, “स्त्रीहरुलाई पुरुषहरुलाई जस्तै शिक्षित बनाउ र उनीहरु जति बढी यौनिक रुपले हामी जस्तै हुन्छन्, उनीहरुको त्यति नै न्यून प्रभुत्व हामी माथि हुन्छ । …. म उनका पुरुषहरुमाथि आधिपत्यको होइन बरु स्वयं आफुमाथि अधिपत्य स्थापित गर्ने कुराको पक्षधर हुँ ।” (मेरी वोल्ससक्राफ्ट, महिला अधिकारको औचित्य, पृष्ठ ९६, सृजना पब्लिकेशन ग्रुप, अनुवादकः रमेश सुनुवार, नारायण गिरी) ।
सामन्तवादको भौतिक र वैचारिक आक्रमणपछि हजारौ वर्षपछि नाकीको प्रतिरोधी मानसिकता ध्वस्त भएर गयो । पुरुषको वंश निरन्तरता र यौन सुखको साधन बनाइयो । रुसोको पितृसत्तावादी चिन्तनको कटु आलोचना गर्दै प्रथम नारीवादी दार्शनीक मेरी वोल्सटल क्राफ्ट (१७५९–१७९७, ब्रिटिश) भन्नुहुन्छ, “उनको आत्मालाई शान्ति मिलोस ! मेरो युद्ध उनको खरानीसँग होइन, बरु उनका धारणाहरुसँगै हो । मेरो युद्ध केबल त्यो संवेदन शक्तिको विरुद्ध हो, जसले उनलाई स्त्रीलाई प्रेमको दास बनाएर उसको अवमूल्यन गर्नको लागि प्रवृत गर्दछ ।” (मेरी बोल्सटन क्राफ्ट, महिला अधिकारको औचित्य, पृष्ठ १४५, सृजना बुक पव्लिकेशन ग्रुप, काठमाडौं, अनुवादकः रमेश सुनुवार र नारायण गिरी)
आठ हजार वर्षको अविछिन्न भौतिक र मानसिक विभेदले वैचारिक र जैविक रुपले महिलामा गम्भीर दुष्परिणामहरु प्रकट भएका छन् । कमलो छाला, पुरुषको भन्दा कम उचाई र तौल, निर्बलता, खानपान र शारीरिक अभ्यासका दुष्परिणाम हुन् भने भावुकता, कोमलता, परनिर्भरता, कमजोर मनोबल वैचारिक दासताका परिणाम हुन् । मेरी बोल्सटन क्राफ्टको निष्कर्ष अनुसार जसले धैर्यतापूर्वक (हजारौं वर्ष) अन्याय सहन्छ र मौनतापूर्वक अपमान सहन्छ, उसले उचित–अनुचित, न्याय–अन्याय छुट्याउन असमर्थ हुन्छ । भनिन्छ, दासहरुलाई मुक्त गर्दा अभिभावक गुमाउनु परेको भनेर रोएका थिए रे । त्यसैले आजको नारी यथार्थता सामन्तवादको देन हो र यसको अन्त्य अनिवार्य छ ।
पुँजीवादी युग र महिला
सामन्तवादको उत्कर्षमा नै वस्तु विनिमय प्रणालीको विकास भएको थियो । वस्तु विनिमय मुद्रा वा सिक्कामा हुन थालेपछि व्यापार र उद्योगको गुणात्मक विकास भयो । जमिनको मालिकभन्दा पुँजी (मुद्राको मालिक) शक्तिशाली बन्यो । मुद्रा वा सिक्का पुँजीको प्रतिनिधी थियो । सामन्तवादको विरुद्ध पुँजीवादले सम्पूर्ण क्षेत्रमा प्रतिरोध चलायो र एकपछि अर्को सामन्तवादका किल्लाहरु ढल्न थाले । फ्रान्सको नागरिकले सम्राटको टाउको काटेर फुटबल खेले । त्यो देखेर बेलायतसहित कैयौं यूरोपीय देशहरु आलंकारिक राजतन्त्र (वैधानिक राजतन्त्र) मा गए ।
पुँजीवादको श्रेष्ठता स्विकार गरियो । सामन्तवादको अन्त्य भएसँगै कानुनी, राजनीतिक, साहित्य, कला तथा संस्कृतिका सम्पूर्ण क्षेत्रमा सामन्ति नैतिक मापदण्ड यौन संहिता, आदर्श र मूल्यहरु विघटन भए । पुँजीवादले प्रारम्भमा ‘समानता, सहअस्तित्व र भातृत्व’ नारा लगाएको थियो । त्यससँगै नारी स्वतन्त्रताको आवाज उठ्न थाल्यो । टाल्सटाय जस्ता लेखकहरु र मेरी बोल्टन क्राफ्ट जस्ता नारीवादी दार्शनिकहरुले महिला उत्पीडनको विरुद्ध बोल्न थाले ।
वाष्प इन्जिनका आविष्कारले भारत, चीन, अफ्रिकासहित विशाल बजारको ढोका खोलिदियो । औद्योगिक क्रान्ति भयो । मानव श्रम उत्पादक शक्ति भएको यो युगमा जति धेरै श्रम, उति धेरै उत्पादन हुन्थ्यो । जति धेरै उत्पादन, त्यति नै अतिरिक्त मूल्य मार्फत नाफा हुने भयो । अब उसलाई पुरुषको श्रममात्र अपर्याप्त भयो । पुँजीपति वर्गको स्वार्थको लागि महिलालाई घरबाट निकालेर कारखानासम्म पु¥याउन आवश्यक भयो । महिला श्रमको विषयमा अगस्त फ्रेडरिक बेबेल (१८४०–१९१३, जर्मन) भन्नुहुन्छ, “विशाल मात्राको उत्पादले आफ्नो अधिकतम् विकास गर्न सकोस् भन्ना खातिर पुँजीपति वर्गलाई पुरुष र महिला श्रमशक्ति चाहिएको थियो ।” (अगस्त फ्रेडरिक बेबेल, पृष्ठ ११९, अनुवादक: कृष्णदास श्रेष्ठ, पैरवी प्रकाशन) ।
अत्याधिक उत्पादन गर्न पुरुष श्रम मात्र अपर्याप्त भएपछि महिला श्रमलाई प्रयोग गर्न पुँजीवाद तयार भएको थियो । मूल्यसहितको अर्थात् उत्पादक श्रममा सहभागी भएको कारण महिलाको मोलतोल शक्ति (Bargaining Power) बढ्न थाल्यो । त्यसै क्रममा प्रेम विवाह, सम्बन्ध विच्छेद, अनमेल विवाह, सन्तान उत्पादनको प्रश्न र राजनीतिक अधिकारको आवाज उठ्यो । १९१७०मा रुसमा र १९४५मा फ्रान्सका महिलाले मतदानको अधिकार पाए । मतदानको अधिकारले महिला आन्दोलनलाई गुणात्मकता प्रदान गर्यो । यसै सन्दर्भमा रोजा लक्जेम्वर्ग भन्नुहुन्छ, “पुँजीवादको लागि त्यस्तै नै काम उत्पादन हो जसले उनीहरुलाई अतिरिक्त मूल्य निचोर्नमा मद्दत गर्दछ ।
जुन उनीहरुको नाफा बढाउन सहयोगी हुन्छ । त्यसकारण महिलाहरुद्वारा केटाकेटीहरुको लालनपालन तथा परिवारको रेखदेख गर्ने कामलाई पुँजीवादीहरु गैरउत्पादक कामको रुपमा हेर्दछ । यसलाई उनीहरु सामाजिक उपलब्धि तथा जिम्मेवारीको रुपमा हेर्दैनन् बरु मजदुरहरुको निजी जिम्मेवारी तथा विषयको रुपमा प्रस्तुत गर्दछन् ।” (रोजा लक्जेम्वर्ग, जीवनी र विचार, पृष्ठ ३५३, अनुवादक : प्रा. डा. राजेश गौतम, माण्डव बुक्स प्रा. लि., काठमाडौं) ।
महिलालाई घरको चौघेरा र अनुत्पादक भनिएको घरेलु श्रमबाट निकालेर सार्वजनिक संस्था र कारखानासम्म पु¥याउने कार्य पुँजीपति वर्गले ग¥यो । त्यो काम मानव सभ्यतामा ऐतिहासिक योगदान थियो तर त्यो पुँजीपतिको स्वार्थको लागि नै थियो । पुँजीवादको मुख्य विशेषता भनेकै अतिरिक्त मूल्य सृजना गरी अथाह नाफा कमाउनु हो ।
महिला–श्रमलाई उत्पादक श्रममा बदलेको पुँजीवादमा पनि महिला शोषण कायम नै थियो । पुँजीवादले महिला र पुरुषको श्रममा असमानताको पर्खाल खडा गरिदियो । माहिलाहरु अवला, कमजोर, असक्षम र जोखिम मोल्न सक्दैनन् भन्ने मान्यता कायम राख्यो ।
यी मान्यताहरु सामन्तवादी मान्यता नै हुन् । सामन्तवादलाई पुँजीवादले गठजोडमा ल्याएको कारण सामन्ति मूल्यलाई पुँजीवादले पनि कायम राख्यो । शारीरिक र मानसिक दुवै शोषण कायमै रह्यो । सामन्तवादमा दरबार र कुलिन वर्गमा लुकिछिपी र गैरकानुनी रुपमा रहेको वेश्यवृत्तिले वैधानिकता पायो । नाफाको लागि शरीरको व्यापार सामान्य विषय बनाइयो । महिलाहरु झन असुरक्षित भए । माल–समान बेच्ने विज्ञापनको साधन, पुरुषको खेलौनाको रुपमा, नाफाको साधनको रुपमा लियो । पुँजीवादमा एकातिर राजकीय सत्ताको दमन र अर्कोतिर पितृसत्तात्मक दमन थोपरियो । महिलाहरु दोहोरो–तेहरो शोषणमा पारिए ।
महिला उत्पीडन र शोषणको विरुद्ध विद्रोहहरु पनि बढ्दै गए । माओ त्सेतुङले “उत्पीडकहरुले उत्पीडितहरुमाथि दमन, शोषण गर्न थालेपछि उत्पीडितहरु प्रतिरोध गर्न थाल्छन्” भन्नुभयो । जर्मनीमा महिला सांसदको उपस्थिती बारे चर्चा चल्दै गर्दा कतिपय पुरातनवादीहरुले ‘संसदको मञ्चमा महिला, यो त राम्रो तमासा हुनेछ’ भनेका थिए तर आज महिलालाई अलग गरेर समाजको कुनै अङ्ग पूर्ण हुँदैन । महिलाहरुको गर्व र प्रतिष्ठा बढिरहेको छ र पश्चगामी तत्वहरु कमजोर बन्दै जानेछन् । पुँजीवाद महिला मुक्तिको लागि बाधक बनेको छ । जसरी सामन्तवाद ढाल्न सम्पूर्ण महिला सडकमा ओर्लिएका थिए, त्यसैगरी पुँजीवादको चिहान खन्न नारीहरु पनि सडकमा उत्रिने निश्चित छ । त्यसलाई समाज विकासको ऐतिहासिक आवश्यकता र अनिवार्यता मान्नु पर्दछ ।
समाजवाद र महिला
समाजवादी क्रान्ति लगत्तै महिला स्वतन्त्रताले गुणात्मक फड्को हान्यो । महिला आन्दोलनले उठाएका धेरै मुद्दाहरु सम्बोधन भए । महिलाहरुले समान कामको समान ज्याला प्राप्त गरे । प्रेम विवाहले सामाजिक र कानुनी मान्यता पायो । सम्बन्ध विच्छेद र बच्चा जन्माउने प्रश्नमा महिलाको स्वच्छा स्थापित गरियो । बच्चा जन्माउने र लालनपालनको कामलाई सामाजिक दायित्व मानियो । बच्चा जन्माउनु पूर्व र बच्चा जन्मिएपछि महिलालाई विशेष सुविधा प्रदान गरियो । रजस्वलाको समयमा समेत सुविधाको प्रवन्ध भयो । भौतिक सुविधा र सम्मान उच्च भयो । सन् १९१७ मा रुसले महिलालाई वालिग मताधिकारको हक प्रदान गरेपछि त्यसको लहर विश्वभरि फैलियो । संक्षिप्तमाभन्दा समाजवादी शक्तिले महिला स्वतन्त्रतामा ऐतिहासिक योगदान गर्यो ।
कार्ल माक्र्सले शोषणमूलक सत्ताको अन्त्य भएपछि श्रमिक वर्गसँगै महिला मुक्ति हुने बताउनु भएको थियो । कम्युनिस्ट पार्टीको घोषणा पत्रमा माक्र्स र एंगेल्सले भन्नु भएको छ, “१) मानिस आफ्नो श्रमको मालिक आफै बन्न पाउनु पर्छ । २) मान्छे विचार र भौतिक दुवै हिसाबले स्वतन्त्र हुनु पर्दछ । यसका लागि मानव समाजबाट असमानताका निम्न लिखित चार कुराहरु हटाउनु पर्ने घोषणा पत्रले उल्लेख गरेको छ। १) मानव मानवबिचको वा धनि र गरिबबिचको असमानताको अन्त्य गर्ने । २) महिला र पुरुषबिचको असमानताको अन्त्य गर्ने । ३) गाउँ र शहरबिचको आसमानाताको अन्त्य गर्ने । ४) गरिब र धनी, अविकसित र विकसित देशकाबिचको असमानता अन्त्य गर्ने ।” (माक्र्स–एंगेल्स, कम्युनिस्ट पार्टीको घोषणापत्र) ।
त्यो धारणासँगै महिला आन्दोलनले राजनीतिक चरित्र ग्रहण गर्यो र सर्वहारा आन्दोलनको अभिन्न अङ्गको रुपमा महिला मुक्ति आन्दोलन अगाडि आयो । पुँजीवाद र पितृसत्ताको विरुद्ध उठेको नारीवादी (Feminist) आन्दोलनको विकल्पमा क्रान्तिकारी महिला आन्दोलनको धारा अगाडि आयो । लेनिन भन्नुहुन्छ, “महिलाहरुका लागि वास्तविक स्वतन्त्रता कम्युनिज्म मार्फत मात्र सम्भव छ ।” (अगस्त फ्रेडरिक बेबेल, अतित, वर्तमान र भविष्यमा महिला, पृष्ठ २०, अनुवादकः कृष्णदास श्रेष्ठ, पैरवी प्रकाशन काठमाण्डौं) पेरिस कम्युनको पहिलो सर्वहारा सत्ता ७२ दिनमात्र टिक्यो तर त्यसको ऐतिहासिक महत्व थियो जसमा महिलाहरुको महत्वपूर्ण भूमिका थियो । पेरिस कम्युनमा महिलाहरुको महत्वको चर्चा गर्दै पेरिस कम्युनको निरीक्षण गरेका एकजना बुर्जुवा पर्यवेक्षकले मे १९७१मा एउटा बेलायती समाचार पत्रमा लेखेका थिए, “यदि फ्रान्सेली जनता केवल महिलाहरुबाट मात्रै बनेको हुन्थ्यो भने यो कस्तो भयङ्कर हुन्थ्यो होला ।” (भिआई लेनिन, पेरिस कम्युन, पृष्ठ ३३, अनुवादक– राजेन्द्र मास्के, विविध पुस्तक भण्डार) ।
संसारका सबै आन्दोलनमा महिलाले आफ्नो नैतिकता, जुझारुपन र बहादुरी स्थापति गर्दै आए । समाजवादी क्रान्तिमा त्यही भयो ।
चीनमा माओले पितृसत्ता, राजनीतिक सत्ता, वंशानुगत सत्ता चारवटा सत्ताको उत्पीडन महिला माथि थोपरिएको बताउनु भएको थियो । साँस्कृतिक क्रान्तिको समयमा चीनमा घरेलु काम अथवा बच्चाको लालनपालन र घरभित्रको श्रमलाई औद्योगिकीकरण गर्नुपर्ने र घरेलु कामलाई उत्पादक काम बताउने नीतिसहित व्यवहार व्यक्त गरियो । घरेलु कामबाट नारीलाई मुक्त गरेर मात्रै महिला उत्पीडन हटाउन सकिने बताइएको थियो । संशोधनवादी धाराका नेताहरुले भने त्यसको विरोध गरेका थिए । एंगेल्सले घरेलु श्रमलाई औद्योगिकीकरण गर्नुपर्ने विषयमा जोड दिनुभएको यहाँ स्मरणीय छ । समाजवाद एउटा कोशे ढुङ्गा थियो । महिलाको सहभागिताबिना कुनै पनि समाजवादी आन्दोलन सम्भव हुँदैन भन्ने कुराले पनि पुष्टि गर्दछ ।
वर्तमानमा महिला
धरतीको आधा हिस्सा तथा आधा आकास भनिने पुरुष सरह अधिकार सम्पन्न, सामाजिक प्रतिष्ठा र स्वतन्त्र भै सके ? समाजवादी सत्ता आएका देशहरुमा महिलाको अवस्था कस्तो थियो ? सकरात्मक कामहरु के के भएका थिए र सीमाहरु के थिए ? विघटित समाजवादी सत्ताबाट महिला आन्दोलनले सिक्नुपर्ने र सच्याउनु पर्ने विषयहरु के के हुन् ? यी अनेकौं प्रश्नहरुको जवाफ आजको पुस्ताले दिनु पर्छ ।
आज पनि महिला माथिको विभेद, असमानता, हिंसा, उत्पीडन तथा शोषण कायमै छ ।
आज एकतिर सामन्ती युगले थोपरेका पितृसत्तात्मक शोषणहरु कायमै छन् भने अर्कोतिर पुँजीवादी (नेपालको सन्दर्भमा दलाल पुँजीवादी) शोषण लादिएको छ । त्यसकारण भन्न सकिन्छ महिला उत्पीडन र शोषणको रुप बदलिएको छ । उत्पीडन त झनै बढेको छ । आज पनि महिलाहरु राजनीतिक, आर्थिक तथा सामाजिक रुपले मध्य–युगीन शोषणको अवस्थामा नै छन् । जनयुद्धले महिला आन्दोलनमा रगतसँग साटेर स्थापित गरेका मूल्यहरु पनि गुम्दै गएका छन् ।
उमा भुजेल र कमला नहर्की
प्रतिक्रियावादी र संशोधनवादी समूहले समूहहरुले शोषण र उत्पीडनको मुख्य कारण सत्ताको प्रश्नलाई नछोइकन, पितृसत्तालाई यथावत् राखेर कानुन र दयाका कुरा गरेर हिंडिरहेका छन् । यसरी सुधारवादी आन्दोलन पनि चलिरहेको छ । सत्ताको प्रश्नलाई महिला आन्दोलनको केन्द्रमा राखिएको छैन । सत्ताको प्रश्नलाई महिला आन्दोलनको केन्द्रमा राखिएका छैन । यो धाराले प्रकारान्तरले शोषण र उत्पीडनको मूल कारण रहेको दलाल पुँजीवादी सत्तालाई सुरक्षा–कवचको काम गरिरहेको छ । दलाल पुँजीवादी सत्तालाई सुरक्षा कवचको काम गरि रहेको छ । यसले महिलाको प्रतिरोधी चेतना र असन्तोष र विद्रोहमा चिसो पानी खन्याएर आन्दोलनलाई कमजोर बनाउने काम गरिरहेको छ ।
१७औं शताब्दिदेखि चलेको नारीवादी आन्दोलन चलिरहेको छ । ब्रिटिश नागरिक मेरी वोल्सटन क्राफ्ट (१७५९–१७९७) ले १७औं शताब्दिको उत्तरार्धमा नारीवादी आन्दोलनको जग बसालेकी थिइन् । सामन्तवादको दमन–उत्पीडन, पुँजीवादको थप उत्पीडन, पुँजीवादले दिएको सहअस्तित्व, नारा, नविन चेतना तर नयाँ रुपका उत्पीडनबाट मुक्तिको चाहनाबाट नारीवादको जन्म भएको थियो ।……
यो विद्रोह त थियो, तर समाधान थिएन । क्रान्तिकारी थिएन किनकि नारीवादले पितृसत्ताको विरुद्ध उभिंदै गर्दा वर्ग सत्ताप्रति मौन बस्यो । वर्ग सत्ताले नै पितृसत्ताको जन्म र रक्षा गरेको हो । पितृसत्ता ढाल्न वर्ग सत्ता ढाल्नै पर्दथ्यो । नारीवादले विकृत रुप लिएर (उत्कर्षमा पुगेर) महिलाको स्वतन्त्र पार्टी, महिला–महिला मात्र प्रेम, पुरुष विरुद्ध सङ्घर्ष र प्रतिस्पर्धा, समलिङ्गी विवाहसम्म पुग्यो । संक्षिप्तमा भन्दा नारीवाद पुरुष सत्ता विरुद्धको विद्रोह थियो । कैयौं पितृसत्तावादीहरुले नारीवादको चर्को विरोध पनि गरे ।
यौन खेलौना (Sextoy) का मालिकले नारीवादी आन्दोलनको विरुद्ध भनेका थिए, “यी महिलाहरु, हाम्र जन्मसिद्ध दुश्मन हुन् । अब समय आएको छ कि यिनीहरु विरुद्ध युद्ध छेडियोस् । म चाहन्छु– यिनीहरु विरुद्ध प्रभावकारी लेखियोस् …. नारीवाद विघटन होस् ।” (वाल्टर ऐलन, स्त्री मुक्ति के प्रश्न, पृष्ठ ५७, हिन्दी अनुवादः देवेन्द्र इस्सर, मुम्बई, सन् २००९) । फ्रान्सको ‘मोउक्भेष्ट द रासियो देश फेमस (MLF)ले नारीवादी आन्दोलनलाई एउटा पृथक धाराको रुपमा स्थापित ग¥यो । वाल्टर जस्तै अतिवादी धारणा राख्ने नारीवादीहरु पनि थिए । अमेरिकी नागरिक बेट्टी फ्रिडेन (१९२१– २००६)ले सोसाइटी फर कटिङ अफ मैन संस्थाको नेतृत्वमा नारीवादी आन्दोलनको नेतृत्व गरिन् ।
यसले पुरुषलाई नष्ट पार्नु पर्ने धारणा राख्थ्यो । तर नारीवादी आन्दोलनको सबै भन्दा चर्चित नेतृ सिमोन द बाउबर भने पितृ सत्ता र वर्गीय सत्ता दुवैका विरुद्ध लड्नुपर्ने बताउनु हुन्छ ! बउवरको धारणा ‘पुरुष र महिला दुवै नारीवादी छन्’ भन्ने थियो । पुरुष र महिला आपसमा दुश्मन होइनन् । यो धारणा गलत हो र यस प्रकारको धारणाले वर्गसत्तालाई नै अन्तत बलियो बनाउँछ । सायद यही कारणले होला पछिल्लो अवधिमा नारीवादलाई गैरसरकारी संस्थाहरु र पुँजीवादी व्यवस्थाले लगानी र प्रोत्साहन गरिरहेका छन् ।
राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्था (INGO) हरुले महिला सशक्तिकरण, समानुपातिक प्रतिनिधित्व, लैंगिक हिंसा विरुद्ध अभियान, कम्लहरी आन्दोलन, यौनकर्मी महिलाको अधिकार, समलिङ्गी अधिकार, महिला आरक्षण, विभिन्न नारामा आवाज उठाइरहेका छन् । जसलाई ‘डलरको खेती’ आरोप पनि लाग्ने गरेको छ । यी संस्थाहरुले महिला माथिको वास्तविक समस्या बुझ्ने र समाधान गर्ने होइन कि विद्रोहलाई कमजोर पार्ने र असन्तुष्टिलाई मत्थर पार्ने काम नै गर्दै आएका छन् ।
त्यसो त ‘गैसस’को जन्म नै कम्युनिस्ट आन्दोलनको विरुद्ध भएको थियो । माक्र्सवादले प्रतिक्रियावादी सत्ता नै महिला उत्पीडनको मुख्य कारक ठान्दछ भने गैससले महिला मुक्तिलाई वा उत्पीडनलाई सुधारद्वारा, कानुनी संघर्षद्वारा समाधान हुने ठान्दछ । यसले राजनीतिक सत्ता र पितृसत्ता यथावत् राखेर महिला मुक्ति हुने ठान्दछ । त्यसैले गैससलाई ‘बिनाबर्दीको प्रहरी’ भन्ने पनि गरिन्छ । किनकी महिलाको कुरा गर्दै उनीहरु माथिको उत्पीडन कायमा राख्ने र दमन बढाउने कार्य गैससले गर्दछ ।
वर्तमान विश्वमा नेपालसहित धेरै जसो देशमा महिलाप्रति उत्तरदायी भएको संविधान तथा कानुन कायम छन् । समान कामको समान ज्याला, पैतृक सम्पत्तिमा समान अधिकार, विभेद अन्त्य, समानुपातिक प्रतिनिधित्व आदि । समाजवादी देशहरुमा ती अधिकार व्यवहारमा कार्यान्वयन भएको भए पनि पुँजीवादी देशहरु (नेपालको सन्दर्भमा दलाल पुँजीवादी)मा कागज मा नै सीमित भएको छ । २०६४पछि बनेको अन्तरिम संविधानमा संविधान सभामा ३३ प्रतिशत महिलालाई सहभागिता गराउने प्रावधान राखियो । तर कार्यान्वयन भएन । किनभने महिला अधिकार भनेर जेजति प्रावधान राखियो, ती सामन्ति समाजका समस्या (अझै अवशेषका रुपमा रहेका छन्) हल गर्ने प्रावधान राखियो । तर नेपाली समाज दलाल पुँजीवादमा प्रवेश गरेको कारण वर्तमान समयको वास्तविक समस्या सम्बोधन गर्न सकेन ।
संविधानमा लेखिएको समस्या समाधान भएको भए सामान्ति अवशेष त हल हुन्थ्यो होला । तर त्यो हात्तीको देखाउने दाँत मात्र भएको छ । समस्या जस्ताको त्यस्तै रहेको छ । सो विषयमा क्लारा जेट्किन भन्नुहुन्छ, “कानुनमा बराबरी र जीवनमा बराबरीकोबिचमा धेरै अन्तर छ । हामी चाहन्छौ कि कानुनमा मात्र होइन, जीवनमा पनि श्रमजीवी महिलाले श्रमजीवी पुरुषको बराबरी अधिकार हासिल गरुन् ।” (क्लारा जेट्किन, महिला मुक्तिको बारेमा, अनुवादकः रमेश सुनुवार, प्रगति पुस्तक सदन, काठमाडौं) ।
वर्तमान अवस्थामा सामान्ति समाजले थोपरेको केही उत्पीडन घट्दै गएको भाए पनि दलाल पुँजीवादले लादेको नयाँ–नयाँ रुपका शोषण र उत्पीडन बढ्दै गएको छ । दलाल पुँजीवादको नाभी भूमण्डलीय साम्राज्यवादसँग जोडिएको हुनाले शोषण र उत्पीडन पनि एकीकृत, केन्द्रीकृत तथा भूमण्डलीकृत भएर गएको छ । विज्ञान र प्रविधिको विकासले विश्व एउटा सानो गाँउ बनेको छ र साम्राज्यवादले महिला उत्पीडन र शोषणलाई भूमण्डलीकृत बनाएको छ ।
आज पुरुषहरु विदेश पलायन हुन बाध्य छन् त्यसले गर्दा घरभित्र र बाहिर दुवै श्रम महिला माथि थपिएको छ । पारिवारिक तनाव, महिला हिंसा, सम्बन्धबिचछेद बढेको छ । विदेश पलायन भएका महिला परिश्रमिक र अस्मिता दुबै कोणबाट असुरक्षित भएका छन् । साइबर अपराध समेत महिला विरुद्र केन्द्रित छ । महिलालाई उपभोग्य साधन ठान्ने, विज्ञापनको साधन होडिङ बोर्डको रुपमा लिने जस्ता पुँजीवादी शोषण–उत्पीडनमा नयाँ रुपहरु बढ्दै गएको छ । समस्यालाई जस्ताको तस्तै, जे हो त्यही रुपमा बुझेर मात्रै समाधान गर्न सम्भव छ ।
निष्कर्ष
आजको २१औं शताब्दिको तेस्रो दशक पुग्दासम्म पनि महिलामाथिको शोषण–दमन यथावत् छ । यद्यपि त्यसको रुप भने बदलिएको छ । शोषणका तरिका र क्षेत्रहरुमा बदलाव छ । दलाल पुँजीवादले महिलामाथिको शोषण र उत्पीडनलाई भूमण्डलीकृत साम्राज्यवादको चरित्र अनुसार ब्यापक बनाउँदै गएको छ । रुप बदलेर गरिएको शोषण–उत्पीडन स्वतन्त्रता होइन । त्यसैले पहिला, महिला मुक्ति आन्दोलनलाई वर्गीय मुक्तिसँग एकाकार गरेर लैजानु पर्दछ जसका लागि मालेमावादको वैचारिक हतियारलाई मार्ग निर्देशक सिद्धान्त दृष्टिकोणलाई अवलम्वन गर्नु पर्दछ ।
दोस्रो, जसरी आन्दोलन अगाडि बढाउने क्रममा, माक्र्सवाद–लेनिनवाद–माओवादमा विकास गर्न आवश्यक हुन्छ । जसले आन्दोलनलाई विजयमा पुयाउन सक्छ भने महिलाहरुका सन्दर्भमा पनि अहिलेको आवश्यकता अर्थात् समस्या समधानको लागि, महिला आन्दोलनको विकासको लागि हाम्रा मूल्य, मान्यता, नीति र कार्यक्रममा पनि विकास गर्नु पर्दछ । आजको समयमा मजदूर, सर्वहारा वर्ग मात्र क्रान्तिको आधार भूतशक्ति भन्ने पूर्व मान्यताले पुग्दैन । श्रमिक तथा उत्पीडित महिलालाई ‘आधारभूत शक्ति’ मान्नु पर्दछ । क्रान्तिको सहायक शक्ति मात्र भनेर पुग्दैन । सहायक शक्ति मानेपछि मुख्य भूमिकामा आउन सक्छ कि सक्दैन ? यो छलफलको विषय हो ।
आर्थिक प्रश्नलाई समाजको आधार मान्ने हो भने महिला पैतृक सम्पति, पारिश्रमिक र सेवासुविधाबाट ८ हजार वर्षदेखि उत्पीडनमा पर्दै आएको कारण आधारभूत शक्ति मान्नु पर्ने हुन्छ । यो बहस उठाउन आवश्यक छ । तेस्रो, सम्पूर्ण जनसंख्याको आधा हिस्सा महिलाको छ तर पार्टीका विभिन्न तहमा न्यून र माथिल्लो तहमा त सुन्य उपस्थिति छ ।
पूर्वसमाजवादी सत्ताका नीति निर्माण तहमा पनि त्यही स्थिति रहेको थियो । बरु पुँजीवादी सत्तामा छिटफुट रुपमा उच्च तहमा पुगेको देखिन्छ । सर्वहारा सत्ता र पार्टीमा महिलाहरु नीति निर्माणको तहमा नपुग्नु चिन्ताको विषय हो । यसको कारण के हो ? खोजि र छलफलको विषय बनाउन जरुरी छ । अन्यथा महिला सशक्तिकरण र विकास तथा रक्षाको प्रश्नमा गुणात्मक सुधार आउने देखिन्न । पार्टी र सत्ता सबैतिर महिलाको भूमिका कमजोर भएको छ । महिलाको सहभागिता विना कुनै आन्दोलन अर्थात् समाजवादी क्रान्ति सम्भव छैन भन्ने स्पष्ट हुँदा हुँदै पनि परिस्थितिमा सुधार भएको छैन ।
नीति निर्माणको तहमा प्रतिनिधित्व नै नभएपछि गुणात्मक परिवर्तन कसरी हुन्छ ? पुँजीवादी सत्तामा त हुने कुरै भएन । तर कम्युनिस्ट पार्टी र समाजवादी सत्तामा महिला नेतृत्व अपेक्षाकृत न्यून हुनु, कार्यकर्तामा महिला सहभागिता कमी हुनु, आजको समस्या यहीं कतै रहेको छ भनी सोच्नु पर्ने हो कि ? कम्युनिस्ट पार्टीमा पार्टीले नै सबै निर्णय गर्ने हुन्छ । सत्ता कार्यान्वयन गर्ने विधि, माध्यम वा साधन मात्र हो । निर्णय प्रक्रियामा नै सहभागिता कमजोर भएपछि विकासको सम्भावना अवरुद्ध हुन्छ ।
त्यसरी महिला मुक्ति हामीले सोचेअनुसार हुँदैन । महिला नेतृत्व विकासको लागि तल्लो तहदेखि माथिल्लो तहसम्म सिढी वा पङ्तिवद्ध तरिकाले विकासबारे सोच्न आवश्यक छ । सत्तामा मात्र प्राथमिकता बनाउँदा कारिन्दा मात्र बन्ने भौतिक अवसर (पद, प्रतिष्ठा, सुविधा) पाउन सक्लान । तर वैचारिक, राजनीतिक विकास हँुदैन । महिनावारी वा रजस्वला हुँदासम्म भत्ता सुविधा दिने सोभियत संघमा पार्टीको उच्च तहमा महिला देखिएनन् । चीनमा पनि त्यस्तै स्थिति देखिन्छ । महिला नेतृत्वको विरुद्ध जर्मन कम्युनिस्ट पार्टीका नेताहरुको व्यवहार र बेबेलको धारणा (पितृसत्तात्मक चिन्तन) आज पनि बलशाली छ । त्यसमा परिवर्तन गर्नै पर्दछ ।
महिला नेतृत्वको विकासमा घरेलु श्रम र बच्चाको लालन–पालन सहित बाधाहरुलाई औद्योगिकरण गरेर (सामाजिक दायित्व) र उत्पादन श्रममा बदलेर समधान गर्न सकिन्छ । यो विषयमा एंगेल्सले व्याख्या गर्नु भएको थियो । चीनमा प्रयोगमा लगिएको थियो । तर चीनमा भएको प्रतिक्रान्तिपछि निरन्तरता पाउन सकेन ।
आज पनि, महिला आन्दोलनमा सहभागी भएका छन् । विवाहपश्चात्, बुहारी, श्रीमति, आमा बन्नुपर्ने बाध्यता एकातिर छ भने अर्कोतिर, कार्यकर्ता बन्नु पर्ने । दोहोरो, तेहेरो भूमिकाका कारण महिला पार्टीमा आए पनि टिक्न सकेका छैनन् । कार्यकर्ताबाट नेतृत्वको तहमा भूमिका लिन सकेका छैनन् । बरु बाध्यतावस, पार्टी र आन्दोलनबाट पलायन हुने स्थिती छ । घरको बच्चाको जिम्मेवारी महिला र पुरुषको समान हो । समान दायित्व पूरा गर्ने अझ, महिला यस जिम्मेवारीबाट बाहिर निस्कने नीति–विधि तयार गर्नु पर्दछ ।
बच्चाको उचित व्यवस्थापन गर्ने महिलाको मुख्य जिम्मेवारी हो भन्ने बनाउनु हुँदैन । अझ, मुख्य भन्दा राजनीतिक काम छाडेर आमा बन्नुपर्छ भन्ने सोच आइराखेको पाइन्छ । जे होस यी सबै समस्याको उचित समाधान खोज्नु पर्दछ । जे जति समस्या छ, यसको मूल कारण दलाल पुँजीवादी व्यवास्थामा नै खोज्नु पर्दछ । वर्गीय समाजको उदयसँगै शुरु भएको महिला उत्पीडन र पितृसत्तात्मक उत्पीडन वर्ग समाजको अन्त्यसँगै समाप्त हुने दिशामा जानेछ ।
२०८०/०१/०२
